محلات و بافت های قدیمی استان تهران/گشت و گذاری در دل طهران

محلات و بافت های قدیمی استان تهران

گشت و گذاری در دل طهران

 

 

 

تهران شهری است که به سرعت نو می شود؛ اصولاً نو شدن را دوست دارد. به خاطر همین علاقه به تازگی است که امروز بخش های عمده ای با بافت قدیمی و تاریخی شهر تهران دیگر به شکل گذشته وجود ندارد. اما هنوز محله های قدیمی تهران هستند که همان شکل و شمایل قدیم و همان حال و هوا را حفظ کرده اند. جای خوشحالی است که در یکی دو سال اخیر توجه به حفظ بافت قدیمی شهرها اهمیت پیدا کرده و در رسانه ها برنامه هایی در این باره پخش می شود و برنامه ریزی های شهری در این جهت انجام می شود.

این بار قسمت از سایت امور می خواهیم بعضی از محله های قدیمی تهران را به شما معرفی کنیم و از تاریخی که از سر گذرانده اند برایتان بگوییم. محله هایی که بخش مهمی از هویت فرهنگی ما را شکل داده اند. اگر از علاقه مندان تاریخ شهری هستید و یا ساکن تهرانید و به شهرگردی علاقه دارید و گاهی راه محله های قدیمی را در پیش می گیرید احتمالا خواندن این مطلب برایتان خالی از لطف نیست. پس با ما همراه باشید تا سفر مجازی کوتاهی به محله های قدیمی و خاطره انگیز تهران برویم.

 

محله های قدیمی تهران ، گذری به خاطره و تاریخ

 

 

 

 

کوچه لولاگر|کوچه قرینه پایتخت

 

بعضی از محله های قدیمی تهران هنوز وجود دارند و از بعضی از آنها فقط در کتاب های تاریخ می توان نشانی پیدا کرد. اما وقتی از محله های قدیمی پایتخت صحبت می کنیم دقیقا منظورمان کدام محله ها هستند؟ روزگاری نه چندان دور که پایتخت گستردگی امروز را نداشت، فقط شامل محله هایی بود که امروز فقط گوشه ای از شهر تهران را تشکیل می دهند.

 

محله های تهران قدیمی حوالی بازار تهران و کاخ سلطنتی یا همان کاخ گلستان گسترده بودند محله هایی مانند پامنار، عودلاجان، امیریه، منیریه، سنگلج، ناصرخسروی امروزی، حسن آباد، سی تیر و…شمیران در زمان قاجار و پهلوی اول روستای ییلاقی خوش آب و هوای نزدیک تهران بود و از اوایل دوران پهلوی دوم کم کم با گسترش شهر تهران به سمت شمال به پایتخت پیوست و بخشی از شهر تهران شد. محله های قدیمی تهران امروز هم محله های حوالی بازار تهران هستند.

 

بازار و کاخ گلستان، قلب تپنده تهران قدیم

 

 

گفتیم که بازار و کاخ گلستان قلب تهران دوره قاجار بودند و محله های تهران حول این دو مرکز شکل گرفته بودند. یکی از این محله ها ناصر خسرو یا همان خیابان ۱۵ خرداد امروزی است که در زمان ناصرالدین شاه بخشی از ارگ سلطنتی بود و ناصریه نامیده می شد.

 

در این خیابان یادگارهای زیادی از معماری تهران قدیم وجود دارد مانند شمس العماره، مدرسه دارالفنون، سرای روشن، کوچه مروی و میدان توپ خانه یا همان میدان امام خمینی امروز. خوشبختانه به بناهای تاریخی این خیابان ر نسبت به محله های دیگر بیشتر رسیدگی شده است. پس اگر برای گشت و گذار به خیابان ناصرخسرو رفتید به بالا سرتان هم نگاه کنید تا بناهای قدیمی را ببینید.

 

 

 

بازار هم که دیگر جای خود دارد. برای درک حال و هوای تهران قدیم و سبک معماری تهران حتما باید به بازار و گوشه و کنارها و کوچه پس کوچه هایش سر بزنید و به محله هایی مانند پامنار و درخونگاه بروید و شکل و شمایل تهران در قرن گذشته را ببینید.

 

 

لاله زار، پاتوق شیک پوشان و از فرنگ برگشته ها

 

 

 

وقتی به مرکز تهران می روید تا محله های قدیمی را ببیند حتما باید سری هم به لاله زار بروید که یکی از محله های قدیمی تهران است که روزگاری برای خودش بر و بیایی داشته است. این خیابان که امروز مرکز فروشندگان روشنایی منزل و لوازم الکتریکی از اواخر دوره قاجار تا اوایل پهلوی دوم نماد نوگرایی و فرنگی مآبی در پایتخت بود. ماجرای ایجاد چنین خیابانی در پایتخت که از هر لحاظ با بافت و ساختار سنتی شهر تفاوت داشت به زمان ناصرالدین شاه قاجار برمی گردد.

 

ناصرالدین شاه وقتی از اولین سفرش به فرنگستان به کشور بازگشت به سرش زد خیابانی مانند شانزه لیزه پاریس در پایتختش داشته باشد و دستور داد خیابانی از میان باغ باصفای لاله زار بکشند. کم کم در این خیابان تماشاخانه، گراند هتل، رستوران های به سبک فرنگی، خیاط خانه و بوتیک فرنگی و…به راه افتاد و تبدیل به پاتوق شیک پوشان فرنگی مآب تهران شد. رونق لاله زار تا اوایل پهلوی دوم ادامه داشت و کم کم با شکل گرفتن خیابان های مشابه در گوشه و کنار شهر لاله زار از رونق افتاد.

 

امروز اگر به لاله زار بروید در کوچه پس کوچه هایش تماشاخانه ها و سینماهای قدیمی که یادگار دوران باشکوه این خیابان هستند را می توانید ببینید. خانه و باغ اتحادیه، سینما رکس که در حال حاضر متروکه است و تئاتر نصر از مهم‌ترین بناهای لاله زار هستند. اولین فروشگاه به سبک اروپایی تهران به نام پیرایش هم در خیابان لاله زار قرار داشت.

 

خیابان سی تیر، چهارراه ادیان

 

 

 

یکی از محله های قدیمی تهران خیابان سی تیر است که در منطقه ۱۲ در حدفاصل خیابان جمهوری و حسن آباد قرار دارد. خیابان سی تیر قبلا خیابان مریض خانه نامیده می شد و بعدها به دلیل اینکه خانه نخست وزیر قوام السلطنه در این خیابان قرار داشت به نام او نامیده شد. بعد از انقلاب اسلامی به یادبود قیام سی تیر ۱۳۳۱ مردم علیه قوام السلطنه نام این خیابان به سی تیر تغییر نام داد. خیابان سی تیر به چند دلیل یکی از جاذبه های شهر تهران است. اول اینکه موزه ملی ایران در این خیابان سنفگرش زیبا قرار دارد.

 

دوم اینکه در این خیابان یک آتشکده، یک کنیسه و یک کلیسا قرار دارد که آن را به چهارراه ادیان تبدیل کرده است. سومین دلیل وجود رستوران معروفی به نام گل رضائیه است. به جز اینها اخیرا خیابان سی تیر پر از رستوران های سیار شده است و به یکی از گذرهای شکم گردی تهران تبدیل شده است.

 

خیابان منیریه، محله اعیانی تهران قدیم

 

 

خیابان منیریه یکی از مرکزی ترین محله های تهران و در مسیر خیابان طولانی ولیعصر است. این خیابان به نام منیرالسلطنه یکی از همسران ناصرالدین شاه که ساکن عمارت منیریه بود به این نام مشهور شده است. منیریه که امروز یکی از محله های قدیمی تهران است تا مدت های طولانی یکی از اعیان نشین-ترین محله های تهران بود و اعضای خانواده سلطنتی و ثروتمند تهران در این خیابان ساکن بودند و به همین علت بناهای مجلل قاجاری زیادی در خیابان منیریه به جا مانده است.

 

چهارراه استانبول، خیابان قدیمی بازیگوش پایتخت

 

 

وقتی قرار است محله های قدیمی پایتخت را معرفی کنیم نمی شود از خیابان جمهوری یا همان چهارراه استانبول قدیمی حرفی نزنیم. خیابان جمهوری که امروز مرکز فروش موبایل و مبلمان و لباس است در دهه های گذشته خیابانی بوده که بعضی از اولین های تهران را میزبانی می کرده مثل اولین پیراشکی فروشی تهران یا اولین ساندویچی و کافه نادری مشهور. امروز هم این خیابان شلوغ جذابیت-های خاص خود را دارد مثل پارکینگ پروانه یکی از نمادهای تهران است. خیابان منوچهری و نوفل-لوشاتو که از روزگار قدیم کنسول گری های دولت های خارجی در این خیابان قرار داشت و میدان فردوسی هم از محله های قدیمی شاخص تهران هستند که در حوالی خیابان جمهوری قرار دارند.

 

بی تردید تعداد محله های قدیمی پایتخت بیش از اینهاست. اما در این مطلب بیشتر درباره محله هایی گفتیم که در حوالی کاخ گلستان و بازار قرار دارند که روزگاری تهران محدود به اینها می شد. اما محله هایی مانند صفی علی شاه که باغ نگارستان و عمارت مسعودیه در آن قرار دارد و اولین کودکستان تهران در یکی از کوچه های این خیابان تأسیس شده بود هم محله های قدیمی تهران است که باید از آن یاد کرد. محله بهارستان که ساختمان اولین پارلمان ایران و خانه سپهسالار در آن واقع شده است هم از محله های قدیمی مهم تهران است.

 

 

محلات و بافت های قدیمی استان تهران

 

تهران قدیم بنا به نوشته «جعفر شهریبان» دارای پنج محله بود، هر یک از این محلات دارای پاتوق هایی بود و هر پاتوق به چندین گذر و کوچه تقسیم می شد.

برخی از مهمترین آنها عبارت اند از :

 

محله عودلاجان

 

 

این محله در محدوده ارگ ، بیوتات ( خانه های ) سلطنتی تا خیابان ناصرخسرو حوالی مسجد امام خمینی ، شمال خیابان 15 خرداد شرقی و بازار عودلاجان و پامنار و جنوب خیابان امیرکبیر و میدان امام خمینی را در بر می گرفت.

این محله شامل چهار پاتوق بود :

پاتوق نایب سید حسن ، نایب محمد صادق ، نایب اسماعیل و پاتوق نایب حیدر.

 

یک تک منار آجری از آثار دوره قاجاری در این محله باقی است که در اصل بخشی از مسجدی بود که کل بنای آن ضمن احداث خیابان جدید پامنار تخریب شد. روکار منار با کاشی های فیروزه ای رنگ با طرح متوازی مارپیچ در حاشیه زینت یافته است.

 

 

محله سنگلج

 

 

این محله از شرق به خیابان خیام ، از شمال به میدان حسن آباد و خیابان شیخ هادی و از سمت های دیگر به امیریه و پل امیربهادر و بازارچه قوام الدوله تا خیابان خیام محدود می شد.

 

جمع کلیه ابنیه این محل در کتاب آمار دارالخلافه به این شرح آمده است:
4448 خانه ، 1824 دکان ، 155 باغ و باغچه ، 117 طویله ، 59 حمام ، 24 کاروانسرا ، 14 مسجد و مدرسه ، 10 یخچال ، 9 تکیه ، 4 کلیسا و 1 سربازخانه .

این محله 9 پاتوق داشت: پاتوق نایب شعبان ، پاتوق نایب حسین ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب باقر ، پاتوق نایب محمدعلی ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب صحبت ، پاتوق سید علی اکبر نایب و پاتوق نایب وهاب .

 

محله بازار

 

 

 

محدوده آن حد فاصل سه راهی خیابان 15 خرداد شرقی و ناصرخسرو در امتداد خیابان 15 خرداد تا انتهای بازار بزرگ و بازار چهل تن در جنوب ، متمایل به طرف شرق تا خیابان ری بود.

 

محله ی چال میدان

 

 

این محله از اطراف به بازار چهل تن و امامزاده سید اسماعیل و میدان مال فروش ها و میدان امین السلطان ، گمرک و خانی آباد و دروازه غار و میدان محمدیه محدود می شد ودارای شش پاتوق بود: پاتوق حاجی غلامرضا و حاجی رحیم ، پاتوق نایب علی ، پاتوق نایب جعفر ، پاتوق نایب حسن ، پاتوق نایب عباس .

 

محله دولت

 

 

این محله حد فاصل خیابان های لاله زار ، فردوسی ، سعدی ، اکباتان ، ایران ، 17 شهریور ، بهارستان و دروازه شمیران را در بر می گرفت. کتاب آمار دارالخلافه تهران ده پاتوق برای این محله برشمرده است.

 

در بین محلات پنجگانه تهران قدمت چال میدان ( چال حصار ) قدیمی تر از بقیه است. بافت قدیم شهر تهران تا زمان حکومت پهلوی اول به شکل قدیم خود – البته با تغییراتی جزیی – باقی مانده بود. با تخریب حصار شهر تهران و دروازه های آن ، تغییرات عمده ای در تمام شهر به وجود آمد. به رغم تداوم دگرگونی ها در زمان پهلوی دوم ، هسته قدیمی شهر تهران همچنان مرکزیت خود را تا به امروز حفظ کرده است.

 

گذرها

 

 

گذرها معابری بودند که محلات مختلف شهر قدیم را به یکدیگر متصل می ساختند. از گذرهای معروف تهران که تا امروز نیز نام آنها در بین مردم رواج دارد می توان به این گذرها اشاره نمود: گذر امامزاده یحیی، گذر تقی خان، گذر حمام خانم ، گذر حمام میرزا ولی ، گذر حمام نواب ، گذر دانگی ، گذر دباغخانه ، گذر سرپولک ، گذر قلی ، گذر مروی ، گذر مستوفی ، گذر مهدی موش ، گذر میرزا محمود وزیر ، گذر نوروزخان و گذر لوطی صالح.

 

در دوره قاجار و اوایل پهلوی ، خیابان های تهران از 15 تا 20 خیابان اصلی و فرعی تجاوز نمی کرد. از خیابان های قدیمی که هنوز نام قدیم خود را حفظ کرده اند، می توان به خیابان ناصریه ( ناصرخسرو – اولین خیابان تهران ) ، خیابان چراغ گاز ( امیرکبیر ) ، خیابان گاز ماشین ( خیابان ری ) ، خیابان لاله زار، خیابان جلیل آباد ( خیام ) ، خیابان باغشاه ( امام خمینی ) ، خیابان حسن آباد ، خیابان امیریه ، خیابان منیریه ، خیابان شاه آباد ، خیابان استانبول ، خیابان علاء الدوله ( فردوسی ) ، خیابان عین الدوله، دروازه شمیران، خیابان صاحب جمع، صفی علیشاه ، خیابان باب همایون، خیابان ملک ( سه راه امیریه تا میدان قزوین )، خیابان ارامنه ( از میدان وحدت اسلامی تا پل امیربهادر)، خیابان فرهنگ و امیربهادر اشاره نمود.

 

جاده مخصوص

 

 

خیابانی که امروز ولی عصر «عج» خوانده می شود و تجریش و راه آهن را به هم متصل می سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص یا اختصاصی خوانده می شد و تا سال ها اتومبیل های عادی اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند. این راه تا چهارراه انقلاب ( پهلوی ) ، خیابان بود و پس از آن به جاده تبدیل می شد و در اطراف آن فقط باغ و بیابان ، ویلا و به صورت پراکنده مهمانخانه و کافه های حومه شهر مشاهده می شد.

 

میدان ها

 

در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه ، بهارستان ، ارگ ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بنا شد. طراحان میدان های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال های اخیر ، آفریقا ( آرژانتین ) و بسیج ، بزرگ ترین آنها هستند.

 

میدان حسن آباد

 

 

آشنایی با محلات و بافت های قدیمی استان تهران

بنای این میدان توسط «میرزا یوسف آشتیانی » صدراعظم ناصرالدین شاه گذاشته شد. وی این میدان را به نام فرزندش میرزا حسن مستوفی الممالک ، میدان حسن آباد نامید. این میدان در زمان ساخت در شمال غربی تهران قرار داشت. در فاصله سال های 1302 تا 1312 شمسی چهار ساختمان مجزا در چهار طرف میدان با اقتباس از پالادیو ، معمار معروف عصر رنسانس ایتالیا بنا شد. در سال 1345 ضلع جنوب شرقی میدان تخریب و بانک ملی جایگزین آن شد. با تلاش بخش حفاظت آثار تاریخی اداره میراث فرهنگی استان تهران ، در سال 1379 بنای تخریب شده به شکل اولیه بازسازی شد.

 

سبزه میدان تهران

 

 

سبزه میدان به دلیل واقع شدن در حساس ترین نقطه مرکزی شهر و سابقه طولانی در تاریخ سیاسی ، مذهبی و اجتماعی ایران ، نقطه عطفی در تاریخ شهر تهران است. ابتدا سبزه میدان فضای محصوری بود که نقطه اتصال ارگ و محلات قدیمی تهران محسوب می شد. در دوره پهلوی تغییرات بسیار در سبزه میدان به وجود آمد ؛ ضلع شمالی میدان حذف و حصار آن برداشته شد و آن را از فضای محصور خارج کرد. سبزه میدان در زمان صفویه میدان «تخته پل» نامیده می شد و بعدها به سبزه میدان معروف شد و هنوز هم این نام را حفظ کرده است.

 

میدان مشق ؛ عمارت قزاقخانه

 

 

این عمارت هسته اولیه مجموعه ی میدان مشق است که در دوره فتحعلی شاه به عنوان پادگان نظامی در شمال شهر تهران دوره صفوی بنیان نهاده شد. عمارت نظامی میدان مشق که بعدها به عمارت قزاقخانه موسوم شد ، چندین دوره ساخت و ساز را شامل شده و عمده ترین تغییرات انجام شده در آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار و رضاشاه صورت گرفته است. به تدریج در فضای باز مقابل این عمارت ساختمان های دولتی چون کاخ شهربانی ، کاخ وزارت خارجه ، موزه ایران باستان ، شرکت نفت ایران و انگلیس ، و عمارت پست بنا شد.

 

میدان راه آهن

 

 

این میدان در تقاطع خیابان های کارگر، ولیعصر «عج» و شوش واقع است. ضلع جنوبی میدان به تأسیسات و بناهای راه آهن اختصاص دارد . با شکل گیری خیابان های جدید الاحداث سی متری نظامی ، پهلوی و شوش در سال های 1311 تا 1316 ، میدان راه آهن ایجاد شد. این میدان به شکل مستطیل است.

 

ابنیه موجود در بدنه میدان دارای سبک و شیوه یکسان هستند و به تبعیت از معماری خاص دوران خود ساخته شده اند. بناهای این مجموعه تحت تأثیر نفوذ آلمان ها در زمان جنگ جهانی دوم در ایران ساخته شده و معمار آن طاهرزاده بهزاد به خوبی از عهده کار برآمده است.

 

میدان محمدیه

 

 

این میدان در گذشته خارج از شهر قرار داشت و نام های مختلفی بر آن نهاده بودند. اولین نام آن «محمدیه» بود . کاشی های موجود در بالای دروازه ، رستم و دیو را نمایش می دهد.

 

نام دیگر این میدان «پاتاپوق» بود و وجه تسمیه آن به دلیل این است که در وسط میدان تپه ای از خاک قرار داشت و روی آن ستون گـِرد کوتاهی از آجر ساخته بودند که مجرمین را در پای آن سر می زدند. با تخریب تدریجی تپه ، تخت گاهی دیواردار ساخته شده و به جای ستون آجری شیر چوبی در آن قرار دادند و دار و طناب جای آن را گرفت. بعدها دار و طناب نیز به باغشاه انتقال یافت. میدان «اعدام» سومین نام این میدان است. در حال حاضر این میدان را محمدیه می خوانند.